Landbouw en veeteelt met bomen in Portugal: Hoe bomen en struiken de voedselketen kunnen versterken
Ik ben Chantal Engelen van Peas of Me. Na 8 jaar van mijn leven besteed te hebben aan het redden van kromme groente met mijn sociale onderneming Kromkommer, besloot ik twee jaar geleden mijn huurhuis in de stad achter me te laten voor een nomadisch leven in mijn camper. Sindsdien reis ik door de voedselketen.
Ik bezoek "peasmakers", dat zijn boeren en bedrijven die met hun hart werken aan de voedselketen van de toekomst. Biologische en regeneratieve boeren, plantaardige chefs of bakkerijen die werken met mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt. Bij elk bedrijf steek ik de handen uit de mouwen: appels plukken, onkruid wieden, brood bakken... Door mee te werken leer ik de ondernemers en hun bedrijf kennen. Over mijn ervaringen schrijf ik verhalen, zodat ik zoveel mogelijk mensen kan laten zien dat de voedselketen van de toekomst allang hier is.
Inmiddels heb ik 60 peasmakers bezocht. De meeste in Nederland, maar in de winter van 2023 breidde ik mijn reisroute uit naar Spanje en Portugal. Ik wilde ontdekken hoe pioniers daar omgaan met de uitdagingen van deze tijd. Want die uitdagingen zijn enorm: lange periodes met temperaturen van wel 45 graden, gebieden met bijna geen water en verlaten dorpen doordat mensen naar de stad trekken.
Mijn meest waardevolle inzicht van mijn reis in Spanje en Portugal is de cruciale rol van bomen en struiken in de voedselketen van de toekomst. In deze gastblog deel ik wat ik in Zuid-Europa ontdekte.
Terra Sintrópica
De eerste bestemming die ik met je wil delen is Terra Sintrópica in het droge, hete en rotsachtige Mértola, Portugal. Hier ontmoette ik António Coelho en zijn team, die werken met syntropische landbouw, een innovatieve vorm van agroforestry ontwikkeld door Ernst Götsch. In een regio waar temperaturen oplopen tot 45 graden en regen schaars is, hebben zij een groene oase gecreëerd.
Syntropische landbouw bootst natuurlijke bosstructuren na door het dicht op elkaar planten van diverse boom- en struiksoorten. Elke plant heeft een specifieke functie binnen het ecosysteem. Door regelmatig te snoeien en daarbij het snoeiafval op de grond te laten liggen verbetert de bodemvruchtbaarheid.
Terra Sintrópica beheert verschillende gebieden in Mértola. Op een 2 hectare groot perceel wordt syntropische landbouw toegepast voor de productie van groenten, fruit en kruiden. De oudste gewassen zijn vier jaar oud en de bomen die ik zag waren al flink. De tuin is inmiddels winstgevend. De groenten en het fruit worden verkocht op markten en gebruikt in het eigen populaire restaurant PREC. PREC is de afkorting voor Processo Regenerativo em Curso, vrij vertaald, regeneratie aan het werk. Zij koken plantaardig en met de lokale oogst van het moment.
Daarnaast werken António en zijn team hard om twee percelen in de heuvels van Mértola te regenereren. Op deze woestijnachtige plekken worden de overvloedige invassieve eucalyptus- en acaciabomen benut als snelgroeiende bronnen van biomassa en schaduw, zodat inheemse soorten zoals olijf-, amandel- en johannesbroodbomen weer kunnen floreren. Deze percelen dienen als test voor verdere uitrol in de omgeving van Mértola.
António gebruikt syntropische landbouw om de bodemgezondheid te herstellen en de biodiversiteit te bevorderen in een gebied dat in een rap tempo verwoestijnt. Als dit in Mértola lukt onder extreme omstandigheden, waarom dan niet overal? Wat ik met eigen ogen zag, stemt mij hoopvol.
Montado do Freixo do Meio
De volgende plek die ik bezocht is Montado do Freixo do Meio, een 600 hectare groot landgoed ten oosten van Lissabon. De omstandigheden hier waren totaal anders dan in Mértola. Hier regende het zelfs zoveel dat mijn camper tot de bumper in de modder wegzakte. Dit familielandgoed, beheerd door Alfredo Cunhal Sendim, is een prachtig voorbeeld van de traditionele Portugese "montado", een agroforestry-systeem waarin kurkeiken worden gecombineerd met grasland, akkerbouw en extensieve veeteelt.
Op Montado do Freixo do Meio ervoer ik voor het eerst hoe een landbouwgebied kan worden ingericht als een natuurlijk ecosysteem. Nu is dat op 600 hectare iets haalbaarder dan op de veel kleinere boerderijen in Nederland, maar toch denk ik dat we veel van dit soort grote systemen kunnen leren.
Een montado is een duurzaam agroforestry-systeem dat al eeuwen bestaat, waarin bomen, dieren en landbouwgewassen in harmonie samenleven. Het benadrukt de rol van bomen niet alleen als producenten van hout en vruchten, maar vooral als essentiële elementen in het ecosysteem, die bijdragen aan bodemvruchtbaarheid, biodiversiteit en klimaatregulatie.
Wat Montado do Freixo do Meio echt bijzonder maakt, is dat het de eikel heeft omarmt als voedsel van de toekomst. Traditioneel worden eikels in Portugal gezien als voedsel voor tijden van armoede, maar de jongere generatie begint ze te zien als een eiwitrijk en gezond superfood, dat voor productie geen extra input van buitenaf nodig heeft.
De bittere eikels van de kurkeiken worden door varkens gegeten en vormen zo een duurzame voedselbron. De zoete eikels worden met de hand geoogst en er wordt geëxperimenteerd met oogstmachines. Daarna worden ze gedroogd en verwerkt tot meel, brood, koekjes, cake, koffievervangers en mijn favoriet: een heerlijke vegan burger. De eikels worden als grondstof voor voedingsmiddelen verkocht in heel Europa en de producten worden verkocht in de eigen boerderijwinkel en bij lokale restaurants en winkels. Alfredo liet mij zien dat anders naar de omgeving kijken, nieuwe mogelijkheden brengt. Ook in Nederland hebben we veel eikenbomen die iedere herfst een overvloed aan vruchten geven. Misschien biedt dat ook voor ons kikkerlandje nieuwe mogelijkheden?
Monte Silveira
Mijn camper bracht me vervolgens naar Monte Silveira in Ladoeiro, in het district Castelo Branco in Centraal-Portugal. Hier werkt João Valente aan biologische en regeneratieve landbouw op een familielandgoed van 700 hectare. De traditionele montado wordt hier gecombineerd met allerlei innovatieve methoden om de bodem en biodiversiteit te herstellen.
Dieren spelen een cruciale rol in dit ecosysteem, waar ik een paar dagen rond mocht zwerven. Alentejo-varkens, Merino-schapen en geiten grazen hier, helpen bij het beheer van de vegetatie en dragen bij aan de bodemvruchtbaarheid. João experimenteert op de akkers met het door elkaar heen zaaien en oogsten van granen en peulvruchten, waarbij de peulvruchten stikstof leveren voor de granen en de granen als klimstructuur dienen. Deze peulvruchten worden verkocht aan consumenten en lokale horeca.
Een ander product dat Monte Silveira direct aan consumenten en horeca verkoopt, is hun bijzondere olijfolie met medicinale werking. Deze olie mag de medische claim dragen door het hoge gehalte aan polyfenolen. Dit gehalte wordt bereikt doordat de (oude) bomen lichte stress ervaren, zoals het gebrek aan water. Daarnaast moeten de olijven vroeg geoogst worden en de olie wordt koud geperst.
Monte Silveira richt zich sterk op het leren begrijpen van het ecosysteem en geeft wetenschap een centrale rol. Met de hulp van een bodem- en microbiomespecialist worden nieuwe agroforestry- en regeneratieve methoden getest en worden de interacties tussen planten, dieren en micro-organismen bestudeerd.
Het gebied rond Monte Silveira staat bekend om de amandelteelt. Om ook voor die boeren een vruchtbare toekomst te creëren, wordt nu geëxperimenteerd met een aantal hectare amandelbomen die worden omringd door jonge bomen, struiken en wilde bloemen. Dit biedt een prachtig contrast met de duizenden hectaren monocultuur-amandelen in de omgeving. Als deze manier van telen succesvol blijkt, worden andere boeren in de omgeving hierdoor wellicht gemotiveerd om ook hun eigen percelen anders in te richten.
Monte Silveira is een mooi voorbeeld van een boerderij die het anders aanpakt, veel investeert in wetenschap en belang hecht aan het meten en delen van resultaten, zodat hun impact verder reikt dan alleen de eigen boerderij. En dat is hard nodig om de transitie te versnellen.
Quinta do Arneiro
De laatste plek die ik hier met je wil delen is Quinta do Arneiro, niet ver van Lissabon, waar Luisa Almeida een voormalige perenmonocultuur heeft getransformeerd tot een divers biologisch tuinbouwbedrijf. Ze zag al jong bij haar vader dat hij als teler van een bulkgewas volledig afhankelijk was van de nukken van de markt. Ook zag ze dat deze vorm van monocultuur geen toekomst had, omdat het niet bijdraagt aan een robuust en toekomstbestendig voedselsysteem en dat wilde zij anders doen.
De perenfarm is inmiddels door Luisa getransformeerd tot een vruchtbaar paradijs dat op geen enkele manier nog herinnert aan de perenteelt. Ik mocht een paar dagen helpen met het oogsten van verschillende biologische gewassen op haar 28 hectare grote boerderij. Ze teelt hier zo’n 60 soorten groenten en fruit, zowel in kassen als in de open lucht. De producten worden verkocht op lokale markten en ze is de grootste leverancier van groentepakketten in Portugal. Ook heeft ze een prachtige boerderijwinkel. Producten die niet via de eigen kanalen worden verkocht, worden verwerkt in de productiekeuken tot soep, sap of andere lekkernijen.
Door klimaatverandering heeft Luisa echter nieuwe inzichten gekregen. Ze beseft nu dat ook de weg die zij is ingeslagen met haar biologische groenteboerderij, uiteindelijk geen toekomst heeft. De hoge temperaturen en droogte vormen steeds grotere uitdagingen. Daarom gelooft Luisa dat haar toekomst ligt in een gulden middenweg: een combinatie van eenjarige groenten gecombineerd met bomen en struiken.
Samen met haar zoon Duarte is Luisa inmiddels begonnen met een hectare agroforestry, waarbij bomen, struiken en groenteteelt worden gecombineerd. Dit systeem biedt voordelen zoals verbeterde bodemvruchtbaarheid, waterretentie en biodiversiteit, terwijl er nog steeds ruimte blijft voor intensieve groenteteelt.
Wat mij verraste aan deze plek, is dat ik dacht dat Luisa al “zo duurzaam mogelijk” bezig was door de switch die ze maakte op de familieboerderij. Maar zelfs op deze biologische groentekwekerij komt het besef dat een vruchtbare toekomst uiteindelijk niet mogelijk is zonder bomen en struiken een rol te geven in de voedselproductie.
Landbouwgebieden als natuurlijk ecosysteem
Wat al deze voedselveranderaars gemeen hebben, is hun holistische kijk op voedselproductie als onderdeel van de natuur. Ze delen een enorme gedrevenheid, bereidheid om te experimenteren en te leren. Ze steken hun nek uit en zetten alles op alles om een bijdrage te leveren aan de voedselketen van de toekomst.
Mijn reis door Spanje en Portugal heeft me doen inzien dat we landbouwgebieden moeten benaderen zoals natuurlijke ecosystemen, waarin bomen, struiken en dieren essentiële onderdelen zijn. Want de natuur is namelijk enorm weerbaar, magisch en krachtig. In haar ligt de kennis besloten voor de oplossing van al onze uitdagingen.
Meer verhalen over peasmakers in Nederland en daarbuiten vind je op peasofme.com.